विजयादशमी (दसरा): परंपरा, महत्त्व आणि विजयाची कहाणी

विजयादशमी, ज्याला दशहरा म्हणूनही ओळखले जाते, हा भारतातील एक अत्यंत महत्त्वाचा सण आहे. दरवर्षी आश्विन महिन्यात, विशेषतः शुद्ध दशमीच्या दिवशी, हा सण साजरा केला जातो. हा दिवस भगवान श्रीरामाने रावणाचा वध करून धर्म आणि सत्याचे पुनर्स्थापन केले म्हणून विशेष महत्त्व प्राप्त करतो. विजयादशमी सणाचे धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व विचारात घेतल्यास, याबद्दल सखोल चर्चा करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

विजयादशमीचा ऐतिहासिक संदर्भ 

विजयादशमीचा इतिहास प्राचीन भारतीय साहित्यात मोठ्या प्रमाणात आढळतो, विशेषतः रामायण आणि महाभारतात. 

रामायणातील संदर्भ 

रामायणानुसार, भगवान श्रीरामाने सीतेच्या अपहरण करणाऱ्या रावणाला पराजित केले. यामुळे विजयादशमी धर्म आणि सत्याचे प्रतीक म्हणून साजरा केला जातो. रावणाच्या वधाने हे स्पष्ट होते की, अन्यायकारक शक्तींवर विजय मिळवणे हे कसे आवश्यक आहे. यामुळे विजयादशमी हा केवळ एक व्यक्तीचा विजय नसून, धर्माच्या विजयाचे प्रतीक बनला आहे. 

 महाभारतातील विजय 

महाभारतात, पांडवांनी दुर्योधनावर विजय मिळविला. दुर्योधन हा दुष्टतेचे प्रतीक होता. त्याच्या वधाने सत्य आणि धर्माचे संरक्षण करण्यात आले. विजयादशमीच्या दिवशी हे दोन्ही विजय एकत्रितपणे साजरे केले जातात, ज्यामुळे या सणाचे महत्त्व आणखी वाढते.

विजयादशमीच्या परंपरा 

विजयादशमी सणाच्या साजरा करण्याच्या पद्धती वेगवेगळ्या प्रांतांमध्ये भिन्न असू शकतात, परंतु काही सामान्य परंपरा सर्वत्र आढळतात. 

 नवरात्रीची सांगता

 विजयादशमी सणाची सुरुवात नवरात्रीपासून होते. नवरात्री म्हणजे देवी दुर्गेच्या विविध रूपांची ९ दिवस चालणारी पूजा. या काळात भक्त उपवास करतात, ध्यान करतात आणि देवीच्या आराधना करतात. नवरात्रीच्या शेवटी विजयादशमीच्या दिवशी रावण, मेघनाद आणि कुंभकर्ण यांची प्रतिमा जाळली जाते. या क्रियेने भक्तांचा विजय आणि सृष्टीतील दुष्टतेच्या समाप्तीचा संदेश दिला जातो. 

 रावणाच्या प्रतिमेची निर्मिती 

विजयादशमीसाठी रावणाच्या प्रतिमेची निर्मिती एक विशेष कला आहे. ही प्रतिमा विशेषतः कागद, लाकूड, आणि इतर पदार्थांपासून तयार केली जाते. प्रतिमेची सजावट आणि आकार यामध्ये विविधता असते, आणि यामुळे सण अधिक आकर्षक बनतो. रावणाची प्रतिमा जाळल्याने भक्तांच्या मनात विजयाची भावना जागृत होते. 

 विविध प्रदेशांमध्ये साजरा करण्याची पद्धत 

विजयादशमी विविध प्रदेशांमध्ये विविध पद्धतींनी साजरा केला जातो: 

 उत्तर भारत: येथे रावण, कुंभकर्ण आणि मेघनाद यांच्या प्रतिमा जाळून विजय साजरा केला जातो. "रामलीला" नाटकाद्वारे रामायणातील कथा सादर केली जाते.

 दक्षिण भारत: येथे नवरात्रीच्या दिवशी देवीची पूजा केली जाते आणि विजयादशमीला विशेष महत्त्व दिले जाते. स्थानिक लोक देवीची आराधना करतात.

 पश्चिम भारत: महाराष्ट्रात, दसऱ्याला सार्वजनिक नाटकांचे आयोजन केले जाते, ज्यामध्ये लोक एकत्र येऊन साजरा करतात.

विजयादशमीचे महत्त्व 

विजयादशमीचे महत्त्व धार्मिक, सामाजिक आणि नैतिक दृष्टिकोनातून समजावून घेणे आवश्यक आहे. 

 धार्मिक महत्त्व 

विजयादशमी हा सण भक्तांसाठी धार्मिक महत्त्वाचा आहे. भक्तजन आपल्या पापांचे प्रायश्चित्त करून नव्या सृष्टीच्या आरंभासाठी देवीची प्रार्थना करतात. यामुळे भक्तांचे आध्यात्मिक उन्नती साधण्यात मदत होते. या सणाद्वारे भक्तजन आपल्या जीवनात नवीन प्रारंभाचा अनुभव घेतात. 

 नैतिक शिक्षण 

विजयादशमीचे शिक्षण म्हणजे सत्य आणि धर्माचे पालन करणे. या सणाद्वारे आपण शिकतो की दुष्टतेवर विजय मिळवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. हा सण जीवनातील नैतिक मूल्यांचे संरक्षण आणि संवर्धन करण्यास मदत करतो. 

 समाजातील एकता 

विजयादशमी सण साजरा करताना लोक एकत्र येतात, एकमेकांना शुभेच्छा देतात, आणि एकात्मतेचे प्रतीक म्हणून साजरा करतात. यामुळे समाजातील एकता आणि बंधुत्वाचा संदेश प्रबळ होतो. विविध समाज, जात आणि धर्माचे लोक एकत्र येऊन विजयाची कहाणी साजरी करतात.