मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन 17 सप्टेंबर हा दिवस मराठवाड्याच्या इतिहासात एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. 1948 साली मराठवाड्याला हैदराबादच्या निजामच्या अधिपत्यातून मुक्त करण्यासाठी क्रांतिकारकांनी मोठे योगदान दिले. या लढ्यामध्ये अनेक धैर्यशील नेत्यांनी आपल्या पराक्रमाने स्वातंत्र्य प्राप्त केले.
मराठवाडा मुक्ती संग्रामाचा इतिहास:
मराठवाडा, जो हैदराबाद संस्थानाचा भाग होता, निजामाच्या राजवटीखाली दडपशाहीला तोंड देत होता. भारतीय स्वातंत्र्यानंतरही निजामाने आपले राज्य भारतात विलीन करण्यास नकार दिला. त्यावेळी मराठवाड्यातील स्वातंत्र्यसैनिकांनी निजामाच्या विरुद्ध सशस्त्र संघर्ष सुरू केला.
सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय सरकारने पोलिस कारवाईद्वारे हैदराबाद संस्थानाचा विलीन होण्याचा निर्णय घेतला. हा संघर्ष 1948 च्या सप्टेंबर महिन्यात निर्णायक ठरला, ज्यामुळे मराठवाड्याला स्वतंत्र करण्यात आले.
1. स्वामी रामानंद तीर्थ
मराठवाड्याच्या मुक्ती संग्रामातील सर्वात प्रभावी आणि आदरणीय व्यक्तिमत्त्वांपैकी एक म्हणजे स्वामी रामानंद तीर्थ. ते एक आध्यात्मिक आणि सामाजिक कार्यकर्ते होते, ज्यांनी मराठवाड्यातील जनतेला संघटित केले. त्यांच्या नेतृत्त्वाखाली अनेक तरुण स्वातंत्र्यसैनिकांनी निजामाच्या विरुद्ध सशस्त्र बंड पुकारले.
स्वामी रामानंद यांनी स्वतंत्र विदर्भ व मराठवाड्याचे स्वप्न पाहिले होते. त्यांनी अनेक वेळा ब्रिटिश आणि निजामांच्या अत्याचारांच्या विरोधात आवाज उठवला. त्यांच्या विचारांमुळे मराठवाड्याचे लोक स्वतंत्रतेसाठी उभे राहिले आणि स्वातंत्र्य लढ्यात सहभागी झाले.
2. गोविंदभाई श्रॉफ
गोविंदभाई श्रॉफ हे मराठवाड्याच्या स्वातंत्र्य लढ्यातील प्रमुख नेते होते. मराठवाडा मुक्ती संग्राम यशस्वी होण्यात त्यांचे महत्त्वाचे योगदान होते. श्रॉफ यांनी मराठवाड्यातील स्वातंत्र्य लढ्यात अनेक पराक्रमी कामगिरी केली आणि मराठवाड्याच्या लोकांमध्ये स्वातंत्र्याची ज्योत पेटवली.
ते एक उत्कृष्ट संघटनकर्ते होते आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांनी आपल्या प्राणांची आहुती दिली. त्यांनी लोकांमध्ये क्रांतिकारी विचारांची प्रेरणा दिली आणि मराठवाड्याच्या लोकांना निजामाच्या अत्याचारांपासून मुक्त करण्याचा निर्धार केला.
3. रामचंद्र नायक
रामचंद्र नायक हे मराठवाड्याच्या मुक्तीसाठी लढणारे एक वीर सेनानी होते. त्यांचा पराक्रम आणि साहस मराठवाड्याच्या इतिहासात अजरामर आहे. त्यांनी निजामाच्या अत्याचारांवर बंड पुकारले आणि स्वातंत्र्यसैनिकांना शिस्तबद्ध केले. नायक यांचा जीवनभरचा उद्देश म्हणजे जनतेच्या हक्कांसाठी आणि मुक्तीच्या लढ्यासाठी संघर्ष करणे होता.
4. शंकरराव चव्हाण
शंकरराव चव्हाण, ज्यांनी नंतर महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून कार्य केले, मराठवाड्याच्या मुक्तीसाठी त्यांचे योगदान लक्षणीय होते. त्यांनी आपल्या राजकीय कारकिर्दीत मराठवाड्यातील जनतेच्या समस्यांचा अभ्यास करून त्या सोडवण्याचे काम केले. मुक्ती संग्रामात त्यांची भूमिका महत्वाची होती आणि त्यांनी स्वातंत्र्याच्या लढ्यासाठी अविरत प्रयत्न केले.
5. जगदेवराव पाटील
जगदेवराव पाटील हे मराठवाडा मुक्ती संग्रामाचे एक प्रमुख योद्धा होते. त्यांच्या नेतृत्वाखालील चळवळींनी मराठवाड्याच्या स्वातंत्र्य संग्रामाला गती दिली. त्यांनी स्वत:च्या जीवाची पर्वा न करता स्वातंत्र्य लढ्यात भाग घेतला. पाटील यांनी निजामाविरुद्ध एक सशक्त आणि संघटित लढा उभारला, ज्याचा परिणाम म्हणून मराठवाड्याची स्वतंत्रता शक्य झाली.
6. मणिकराव बक्षी
मणिकराव बक्षी हे देखील मराठवाड्याच्या मुक्ती संग्रामातील एक अत्यंत महत्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांची भूमिका सशस्त्र लढ्यात महत्त्वाची ठरली. बक्षी यांनी लढ्याचे नियोजन केले आणि स्वातंत्र्यसैनिकांना मदत केली. त्यांच्या धाडसामुळे मराठवाड्याचा संघर्ष अधिक परिणामकारक ठरला.
7. वसंतराव नाईक
नंतर महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून कार्य केलेले वसंतराव नाईक हे मराठवाड्याच्या मुक्ती संग्रामात सक्रिय होते. त्यांनी मराठवाड्याच्या आर्थिक आणि सामाजिक उन्नतीसाठी महत्त्वाचे काम केले. त्यांचे नेतृत्त्व मराठवाड्याच्या स्वातंत्र्य लढ्यात महत्वाचे ठरले. नाईक यांच्या राजकीय आणि सामाजिक योगदानामुळे मराठवाडा स्वतंत्र होण्याच्या दिशेने वाटचाल करू शकला.
मराठवाडा मुक्ती संग्रामातील महिलांचे योगदान:
मराठवाड्याच्या मुक्तीसाठी पुरुषांसोबतच महिलांचेही मोठे योगदान होते. त्या काळात अनेक महिलांनी आपल्या कुटुंबीयांसह लढ्यात भाग घेतला. सावित्रीबाई शिंदे, जिजाऊ शिंदे, भानुबाई देशमुख यांसारख्या महिलांनी स्वातंत्र्य चळवळीचे नेतृत्व केले.
मुक्ती संग्रामाचे महत्त्व:
मराठवाडा मुक्ती संग्राम हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे एक अनन्यसाधारण अंग होते. हा संघर्ष केवळ मराठवाड्याला मुक्त करण्यासाठी नव्हे, तर देशाच्या एकात्मतेसाठीही लढला गेला होता. या संग्रामाने मराठवाड्यातील जनतेमध्ये स्वातंत्र्याची जाणीव निर्माण केली आणि त्यांना आपले हक्क मिळवण्यासाठी संघटित केले.
परिणाम आणि मराठवाड्याची मुक्तता:
17 सप्टेंबर 1948 रोजी भारतीय पोलिस कारवाईमुळे हैदराबाद संस्थानाचे विलिनीकरण भारतात झाले आणि मराठवाड्याची स्वतंत्रता निश्चित झाली. हा दिवस मराठवाड्यात मुक्ती दिन म्हणून साजरा केला जातो आणि या लढ्यातील शूरवीरांना आदरांजली वाहिली जाते.
