महात्मा गांधी हे नाव भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले आहे. त्यांच्या अहिंसात्मक सत्याग्रहाने केवळ भारतालाच नव्हे, तर जगभरातील विविध स्वातंत्र्यलढ्यांना एक नवा मार्ग दिला. गांधीजींनी स्वातंत्र्याच्या कल्पनेलाही नवसंजीवनी दिली आणि अहिंसेच्या आधारे एक प्रगल्भ लढा दिला. त्यांच्या विचारधारेने आणि जीवनकार्यातून ते आधुनिक जगासाठी प्रेरणा बनले आहेत.
बालपण आणि प्रारंभिक जीवन
महात्मा गांधींचा जन्म 2 ऑक्टोबर 1869 रोजी गुजरातमधील पोरबंदर येथे झाला. त्यांचे संपूर्ण नाव मोहनदास करमचंद गांधी होते. गांधीजींच्या घरात धार्मिकता आणि परंपरांचे महत्त्व होते, त्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिमत्वावर त्या विचारधारेचा प्रभाव पडला. त्यांचे वडील करमचंद गांधी पोरबंदर संस्थानाचे दीवान होते, आणि त्यांच्या आई, पुतळीबाई, एक अत्यंत धार्मिक आणि साधी स्त्री होत्या. याच घरात त्यांनी सत्य, अहिंसा, आणि नीतिमूल्ये यांचे संस्कार घेतले.
महात्मा गांधींचे जीवनकार्य
गांधीजींचे शालेय शिक्षण पोरबंदर आणि राजकोट येथे झाले. त्यांनी अल्पवयातच विवाह केला, परंतु शिक्षणात रस असल्याने त्यांनी वयाच्या 18व्या वर्षी इंग्लंडला जाऊन कायद्याचे शिक्षण घेण्याचा निर्णय घेतला.
इंग्लंडमधील शिक्षण आणि जीवनातील महत्त्वाचा टप्पा
गांधीजी इंग्लंडला गेले तेव्हा तेथे त्यांची आधुनिक जगाशी पहिली ओळख झाली. इंग्लंडमध्ये त्यांनी बॅरिस्टरची पदवी मिळवली आणि भारतीय संस्कृती आणि पश्चिमी जीवनशैली यांचा अनोखा संगम त्यांना अनुभवता आला. शिक्षण घेत असताना ते स्वावलंबन, साधेपणा, आणि नैतिक मूल्यांवर अधिक भर देत होते.
गांधीजी इंग्लंडला गेले तेव्हा तेथे त्यांची आधुनिक जगाशी पहिली ओळख झाली. इंग्लंडमध्ये त्यांनी बॅरिस्टरची पदवी मिळवली आणि भारतीय संस्कृती आणि पश्चिमी जीवनशैली यांचा अनोखा संगम त्यांना अनुभवता आला. शिक्षण घेत असताना ते स्वावलंबन, साधेपणा, आणि नैतिक मूल्यांवर अधिक भर देत होते.
दक्षिण आफ्रिकेतील संघर्ष:
सत्याग्रहाचा जन्म
महात्मा गांधींच्या जीवनातील महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे दक्षिण आफ्रिकेत वकिलीची प्रॅक्टिस करत असताना वर्णद्वेषाच्या विरोधात त्यांनी उभारलेली लढाई. तेथे भारतीय मजुरांवर होणाऱ्या अन्यायाच्या विरोधात त्यांनी लढा दिला आणि त्याचवेळी सत्याग्रह या नवीन लढाईचे तंत्रज्ञान विकसित केले.
त्यांनी अहिंसेच्या आधारे ब्रिटिश शासकांविरुद्ध प्रतिकार करण्याची नवी कल्पना मांडली, ज्यामध्ये शारीरिक संघर्ष न करता फक्त सत्याच्या जोरावर अन्यायाचा प्रतिकार करण्याचे तत्त्व होते.
त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेत भारतीय लोकांच्या हक्कांसाठी विविध आंदोलने केली. त्यांच्या नेतृत्वात झालेल्या या लढ्यांमुळे दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीय समाजाला आपले अधिकार मिळाले आणि गांधीजींनी अहिंसात्मक लढ्याची पहिली चाचणी यशस्वीपणे पार पाडली.
भारतात परतल्यानंतरचा स्वातंत्र्यलढा
1915 साली गांधीजी भारतात परतले, आणि त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय सहभाग घ्यायला सुरुवात केली. त्यांचे पहिले महत्त्वाचे आंदोलन होते चंपारण सत्याग्रह (1917). बिहारमधील चंपारण येथे ब्रिटिश अधिकारी शेतकऱ्यांना निःसंशयपणे शोषण करीत होते. गांधीजींनी तिथे जाऊन शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठी अहिंसात्मक सत्याग्रहाचा वापर केला. या सत्याग्रहाच्या यशामुळे ते भारतीय लोकांमध्ये लोकप्रिय झाले.
असहकार आंदोलन (1920-1922)
गांधीजींनी 1920 मध्ये ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांविरोधात असहकार आंदोलन सुरु केले. या आंदोलनात त्यांनी ब्रिटिश सरकारची सेवा करणाऱ्या भारतीयांना नोकऱ्या सोडण्याचे आवाहन केले. त्याचबरोबर त्यांनी ब्रिटिश वस्त्रांचा त्याग करण्याचे आणि स्वदेशी वस्त्रांचा वापर करण्याचे आवाहन केले. गांधीजींच्या विचाराने संपूर्ण देश एकत्र आला, आणि लोकांनी ब्रिटिश शासनाविरोधात अहिंसात्मक असहकार केला.
दांडी यात्रा (1930)
गांधीजींची दांडी यात्रा ही स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वाची घटना ठरली. 12 मार्च 1930 रोजी गुजरातमधील साबरमती आश्रमातून सुरू झालेली ही यात्रा ब्रिटिशांनी लादलेल्या मिठाच्या कराविरोधात होती. गांधीजी आणि त्यांच्या अनुयायांनी 240 मैल चालत दांडीपर्यंत प्रवास केला आणि तेथे समुद्रकाठावर मीठ तयार केले. हा प्रतिकात्मक विरोध ब्रिटिश शासनाविरुद्धचा एक मोठा लढा ठरला.
भारत छोडो आंदोलन (1942)
महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील भारत छोडो आंदोलन हे 1942 साली सुरू झाले. गांधीजींनी 'करा किंवा मरा' या घोषणेने संपूर्ण भारतीय जनतेला एकत्र केले. या आंदोलनाने ब्रिटिश सरकारला भारत सोडण्याचा निर्णय घेण्यास भाग पाडले. गांधीजींच्या नेतृत्वात स्वातंत्र्यलढा एका निर्णायक वळणावर आला, आणि अखेरीस 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत स्वतंत्र झाला.
गांधीजींचे तत्वज्ञान
अहिंसा आणि सत्य गांधीजींच्या विचारधारेतील मुख्य आधारस्तंभ होते अहिंसा आणि सत्य. त्यांच्या मते, सत्य हे अंतिम सत्य आहे आणि त्यावरच साऱ्या जगाची उभारणी होते. त्यांनी सर्व प्रकारच्या हिंसेला विरोध केला आणि नेहमीच अहिंसेच्या मार्गानेच न्याय मिळवता येतो, असा आग्रह धरला. त्यांच्या मते, प्रतिकार हा सत्यावर आधारित असावा, कारण सत्य हीच अंतिम शक्ती आहे.
स्वावलंबन आणि खादी गांधीजींनी स्वावलंबनाचे महत्त्व ठळकपणे मांडले. त्यांनी भारतीयांना स्वावलंबी होण्यासाठी खादीचे वस्त्र वापरण्याचे आवाहन केले. स्वदेशी विचारधारेने भारतीय अर्थव्यवस्थेला पुनरुज्जीवित करण्याचे प्रयत्न त्यांनी केले. खादी हे केवळ वस्त्र नव्हते, तर ते आत्मनिर्भरतेचे प्रतीक बनले.
अस्पृश्यता निवारण
गांधीजींनी अस्पृश्यता या समाजातील अन्यायकारक प्रथेविरुद्ध प्रखर आवाज उठवला. त्यांना 'हरिजन' म्हणजेच देवाचे लोक असे म्हणत, अस्पृश्यांच्या अधिकारांसाठी त्यांनी अनेक आंदोलनं केली. त्यांचा हा लढा भारतीय समाजात समानता आणि एकात्मतेसाठी एक क्रांतिकारी पाऊल होते.
महात्मा गांधींचे सामाजिक योगदान
महात्मा गांधींनी केवळ स्वातंत्र्यलढ्यातच नव्हे, तर सामाजिक सुधारांसाठीही मोठे कार्य केले. त्यांनी महिला सशक्तीकरण, जातीभेद निर्मूलन, आणि ग्रामीण विकास या क्षेत्रांमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. ग्रामस्वराज या संकल्पनेने त्यांनी भारतीय समाजाच्या पुनरुत्थानासाठी एक नवा मार्ग दाखवला. ते मानत की भारताचा खरा विकास हा गावांच्या विकासातूनच होऊ शकतो.
महिलांच्या सशक्तीकरणासाठी योगदान
महात्मा गांधींनी स्त्रियांच्या हक्कांसाठी अनेक चळवळी केल्या. त्यांना स्वातंत्र्यलढ्यात सहभाग घेण्याचे आवाहन केले आणि महिलांना पुरुषांच्या बरोबरीने काम करण्याची प्रेरणा दिली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली महिलांनी विविध आंदोलने केली आणि स्वातंत्र्यलढ्यात मोलाचे योगदान दिले.
